Med far på langtur

Far var ofte til Sørskjomen. Det var langtur det, fem timars ror det snaraste. Det var alltid gildt å få vere med på ein slik tur, og vi born var ikkje store før far tok oss med. Eg trur at eg fekk bli med straks eg kunne kakse så mykje med åra at det var råd. Og det lærde eg jo svært tidleg.

Ein gong vi rodde innover, la vi fram på Slettjord. Far ville opp og helse på og sjå til gamle Petter Nilsen. Han var sjuk då, gjekk oppe og rangla, eg trur det var nokså kort tid før han døde. Eg minnest Petter sa til meg at han skulle stå og sjå når vi fór om eg var god å ro, og då vi sette oss til årane, minte far meg om at eg måtte ro så pent som eg kunne, for Petter stod oppe med stua og såg etter oss.

Det var som å fare inn i sjølve eventyret – å ro inn langs Skjomlandet. Fjorden klemde seg ihop og vida seg ut att, – krøkte seg alltid vidare innover bak neste nes, løyndomsfull og spanande for den som var liten og nyfiken. Her opna seg ei vik ein ikkje hadde sett før. Her stod ein stor stein som ein vaktmann i fjæra, underleg å sjå til, og visseleg ein merkeleg ting. Her eit hengbratt flåg beint ned i vatnet, med blåskjel og tang nedst nede, høgare oppe buskar krøkte fast i sprekkene på underleg vis. Sidan grøne sletter og hus og heimar. Så atter berg og ufser, med elvar og fossar, urar, skredras eller flaberg frå høgste høgd og heilt ned i havet. Og så råma om dette eventyrlandet: dei mektige fjellgardane rundt ikring, med tindar og skar og blenkjande brear langt, langt oppe. Meir hengebratte og veldige di lenger ein kom. Alt dette gjorde svært inntrykk. Det var vår eller sommar. Heggen bar kvite blomar, og det anga sterkt av skog og gras der vi rodde langs landet. Dette gjorde nok sitt til at skjomferda var eventyr.

Straks båten svinga om Skjærneset, bar det inn i ei ukjent og forvitneleg verd, som fanga hugen på ein underleg og sterk måte. Far satt framme og rodde, og fortalde om stadene og alt det som passerte revy. Ein gløymde at ein satt og rodde båten fram, det var nesa og vikane, berga og steinane som flutte seg og kom ein i møte. Her var Erikvika, med slåtteteigen vår. Kanskje hadde det ein gong for lenge-lenge sidan budd ein mann her som heitte Erik. Men så i neste stunda hengde Ramnflåget seg utover båten, bratt og brutalt ned mot havet – og så langt inn- og oppover at ein aldri såg ende. Over alt like uråd å klive. Sidan var det Smalneset, med lys og pen botn langt utetter. Her la dei til land og heldt måltid, skjomingane, når dei i gamle dagar var på kyrkjeveg frå Sørskjomen, fortalde far. Ein annan gong dei var i dokterskyss, kledde dokteren av seg og «vadde sjølåg». Han heitte Schønsberg.

Men vi svinga om neset, og no opna den breie og langdryge Smalnesbukta seg. I støa hans Knut Finnesa stod «geita» oppsett, – ein gamal og velbrukt båt av staværings­typen. Sia var det det lange og einslungne bergelandet frammed. No hadde ein Holmane og turkeberga på andre sida fjorden rett imot. Så var det Teistberga, det store og det vesle. Her pla det vere styggast med skavl når skjomvinden blæs, sa far. I Klubbvik-vika var det folkelaust, men far fortalde at det ei tid budde ein mann der. Det var forresten ein kar som flutta støtt. Han hadde budd på eit utall stader i Skjomen. Eg minnest ikkje no kva han heitte. Strauk vi så framom Klubbvik-klubben, der skjomvindsbåra óg er stygg, opna Klubbvik seg brått og uventa. Her var stor elv og stor foss, åkrar og enger og store hus, og her bur han Johan Dalseng, fekk eg vite. Der såg vi setervegen krøkte seg oppetter bakkane og kvarv i dalsøkket. Det var forresten underleg å tenkje over at her hadde dei seter oppe i fjellet. Slikt var jo ukjent heime. – «Her er vi på halvvegen til Botn,» sa far, og så kom kanskje nistebom­ma fram. Det var godt å få seg mat.

No var det flatare land å sjå på eit stykke innover. På Slettjorda og Forsa hadde dei små kvernhus attmed elvane med trerenner og kvernkall. Det var morosamt å sjå på. Og no den breie, høge fossen i Forselva, som ein diger, kvit skinnfell nedover berget. Men når vi så straks etter svinga om det flate Kjerringneset, der ein mest alltid såg ungar ute, ja då opna med eitt den rettelege eventyrverda seg. Her tok Sørskjomen til. Vi fór framom dei to steinbrota, der dei hadde tatt steinen då dei bygde malmkaia i Narvik. Far visste namn på alt vi rodde framom. Her inne ein plass heitte det Lik-hallaren. Der skulle det ein gong ha lege eit lik. På Tømmerneset stod stua hans Dannel (Daniel), rødmalt og skeiv og ikkje sers velflidd å sjå til. Her var lite om åker, mest berre stein og rabbmark, men pene lysande blomstrar mellom steinane alle stader. Så kjem vi framom ein stor, høg stein som stikk opp or vatnet. Kva denne liknar på, ville far vite. Jau, han liknar nøgje eit råsegl til ein båt, breiast nede og smalare oppe, og med fin innbuing, nett som seglet i vind. Segelsteinen heiter han óg. «Denne har begge skauta att», seier far neste gong vi ror framom steinen.

I denne stunda ligg Frostisen som ei blågrøn reim over fjellkanten beint imot oss. Og han kjem støtt nærare. Det gufsar alt kaldt frå den opprevne, hakkute muren. Over er blanke himmelen der isen breier seg innetter fjellet. Men under kanten det veldige stupet, glattslipt av isgang hundretalls meter nedover. Og nede mot fjorden dei to isskavlane: Storrapet og Litlerapet. Her ligg den nedramla ismassen, knust til pulver i skredet nedover fjellet, og samanpakka mot urane her nede. Storrapet står som ei veldig kjegle og liksom klemt mot fjellet, – eller som ein kjempesvær, gråsvart hestehov med underkanten heilt ned åt vatnet. Det losnar kan hende ein isknok høgt der oppe i muren. Det tek til å buldra svært der opp. Men isklumpen kverv bort. Først langt nede kjem han fram att, ikkje som ein einskild klump, men som ei lang droge kvit, sundmasa ismasse som det ryk og fyk av som ein kov-eling. Storrapet nede tek imot. Her spreidest ismørja til begge sider, kjem liksom bort til slutt. Men der isstykket tok veg ned, er det ei kluft i fjellet. Ho opnar seg meir etter kvart vi ror innover, ei smal, men djup renne, inngraven av isgangen i harde fjellveggen gjennom lange tider.

Men no har vi kanskje vore framme på garden «Frost­isen», og fått oss flinad. Dette er far sin ungdomsheim. Her har han budd i mange år, og visstnok trivest godt. Ikkje underleg om han har lyst å helse på og sjå seg om i den gamle, kjende stova, endå om gamle Mens ikkje er der meir. No er det Martin Mensen som er husbond. Mora, ho gamle Anne, søster til Lars Rasmus­sen, lever endå. Ho ser lite, men er elles rørig. Og så har vi han Petter Mensen. Han er døvstum, men likevel svær til å prate på si vis når far kjem på vitjing. Med ymse fakter og dramatise­ring får han sagt det han vil. Ein gong minnest eg han fortalde om den gongen han fór på løypestrengen ned frå fjellet. Det var ei fæl hending, som han ved eit under kom tolleg bra ifrå. Han og Martin hadde ein dag gått opp i fjellet saman. Dei kom til øvste enden av ein løypestreng som førde nedover bratte fjellet til gards. No skulle karane skreve over strengen. Men det hadde snøa litt om natta, og det var difor glatt å gå. I det same Petter går over strengen, glir han og blir hangande etter strengen, og så ber det av ut igjennom lufta. Petter hadde ikkje anna å gjere enn å halde taket i strengen, og så suste det nedover i svær fart. Det blei snart varmt i hendene, så han måtte skifte over i armbogane. Men klæda sleites eller brann straks sund, så han fekk stygge sår. Han skifte då tak støtt for å greie det. Dette stod broren oppe og såg på, men kunne ingen ting gjere. Petter greidde likevel å bremse opp farta så mykje at han ikkje slo seg då han kom ned. Denne stygge tilburden hadde gjort eit sterkt inntrykk på Petter, for eg minnest at han gråt då han fortalde om det.

Her på Frostis-garden er mange hus. Nede ved fjæra eit svært fembøringsnaust. Før var her eit til. Så er det mange småbuer. Fleire av dei har vore nytta til tørkebuer for korn. Attmed bekken står eit gamalt kvernhus. Men no er ikkje dette i brukeleg stand meir. Alt dette er leivden frå Mens-tida, då Frostisen var etter måten storgard.

Så er vi på ror att. Utafor Rapa ser vi kobben stikk det runde, svarte hovudet sitt opp av sjøen rett som det er. Her pla han halde til. Det må vere det kalde isvatnet han likar. No ser det verkeleg ut som vi ror mot sjølve fjellveggen. Den svære Lapp­viktinden tårnar seg opp til sine 1400 meter beint framom. Her blir ein retteleg bergtatt. Det er mest tungt å puste mellom slike fjell som her. Men fjorden gjer på nytt ein krok, den aller siste. Vi nærmar oss Gangarneset. Då er ein spent som aldri før, for derifrå ser ein heilt inn til Botn. Og der har vi det: den flate fjordbotnen med dyrka mark og gardar. Der ser vi stova hans onkel Edvard. Der bur bestemor og bestefar. Men du verden for fjell rundt ikring! Ein veit ikkje kva som er høgst, – det rekk jo til himmels alt saman. Her på sørsida – tusen meter loddbeint opp. Ja, eg tykkjer heilt visst at fjellet hallar utover, og det gjer det nok stykke-til. Her ligg Austeinen ute i sjøen, og då er vi straks i Hallarvika. Der skal båten stå. Men trur du ikkje her óg finst merkelege ting: undan ein stein boblar vatnet fram, klårt og kaldt og friskt, presis som or valnøtta som Askeladden fann. Kjelda er like kald året rundt, – ho blir ikkje varmare på heitaste sommardagen, ho frys aldri om vinteren. Vi lyt stogge og sjå på vatnet som fossar fram. Ingen veit kor det kjem frå, fortel far.

Dette er Gjertrud-faster si stue, seier far då vi straks etter kjem framom ei svært lita og gamal stue attmed sjøvegen. Vi må inn og helse på før vi fer heim. Og så er vi framme. Der står jamen farfar ved hoggestabben. Vi helsar, og han blir glad for at vi kjem. Så ber det inn til bestemor i kammerset. Ho sit med rokken, men skvett opp og er lett på foten endå. Og så blir det både prat og mat.

Sidan er det inn i kjøkenet til onkel Edvard og tante Petrine. Her er det folksamt, dei har så mange søner og døtrer. Heime var vi jo berre fire søsken, her er det fullt. Og det er så rart dette óg, – nokre er vaksne alt, nokre halvvaksne, nokre er jamnaldringar med meg, medan andre er berre småborn. Det er så morosamt alt.

No er kanskje største spaninga med turen over. Ein er komen dit ein skulle. Men likevel har ein liksom ei forunderleg kjensle i seg heile tida. Om morgonen vaknar ein til den sterke susen frå bakkar og elvar rundt ikring. Heime er ein berre van med vindsus og bårebrak frå sjøen. Det er stor skilnad. Og så skilnaden i landskapet. På Virek det vide, opne utsynet til alle leier. Her stenger fjellvegger overalt. Fjorden er berre som ei lita stripe i nord, stengd av Lappvika og Gangarneset. I nord-aust, sør og vest dei bråbratte fjella så høgt til vers at ein må leggje hovudet heilt bak i nakken for å sjå over kanten. Ein kjenner seg retteleg liten mellom alt dette overlag høge, det tyngjer på akslane der ein går.

Så sviv ein då rundt ilag med gluntane, han Einar og han Emil. Vi må sjå Storelva. Ei gamal trebru fører over, – den største eg har sett av det slaget til denne tid. Ho kular opp på midten, nett som dromedaren i biletboka. Her fossar vatnet under i strid straum. Og her held laksen til, men vi ser han ikkje. Men den vesle «Litle-elva» rett bortfor garden er nesten den raraste likevel. Ho leitar seg stilsleg fram gjennom marka i krok hit og dit. Det er berre ein vanleg liten bekk. Men det rare er at der er fisk i henne, kjøe, dei kallar. Her må vi fiske. Einar hentar ei bøtte og ein staur. Så held ein bøtta klar, medan den andre stikk med stauren under kantane for å skræme kjøa fram. Til slutt hamnar den vesle fisken i bøtta, fangsten er gjort. Det er stor spaning og moro.

Men høgt der oppe i fjella i sørvest tek eit fjellskar av til vinstre. Der fortel dei vegen går til Sidas, det uendeleg store vatnet som ligg heilt borte i Sverike. Dit er det fælande langt, mykje meir enn ein liten guthaus kan forstå.

Det er ikkje berre for å vitje skyldfolk vi er på skjomtur. Vi har andre ærend óg. Vi hadde kanskje sauene våre med. Far pla føre dei til beite i Sørskjomen om våren. I Virek-marka var det utrygt for rovdyr den tida. Det var både bjørn og jerv som tok sauer ofte. Så blei det ein tur om hausten óg for å hente sauene heimatt.

Vi har korn med oss, som far skal få malt på mølna i Sørskjomen. Ein lyt å sjå mølna. Ho ligg gøymd inne mot Kjårda. Ei gamal, grå bu med kvernkall under og store mølle­steinar inni. Det morosamaste er å sjå på vatnet som stryk i svær fart gjennom trerenna ned mot kvernkallen. Ein gong blei vi freista til å kaste steinar oppi renna for å sjå om straumen ville ta dei. Først småstein, sidan større og større. Det skulle vi ikkje ha gjort, det var toskut. Best det er fyk møln-døra opp, og han Nils Akselsa kjem rennande ut og opp imot oss. Han viftar og slår med hendene til alle leier, og ropar «om dokker æ tenkt å slå sund kallen!» Vi blir dyktig forskræmde og tek flukta, vi er berre så dødeleg redde for at han skal fortelje det til far. Vi hadde ikkje tenkt å gjere noko gale.

Far er heime her, og kjend med alt og alle. Her har vi alle gamlingane: Han Per Akselsa og han Nils Akselsa, han Knut Knutsa og han Petter Johan. Eg skal kanskje seinare skrive ned eit og anna som eg har høyrd fortald om desse karane.

Ja, slik på lag står desse turane til Sørskjomen i barneåra for meg. – Petter Nilsa på Slettjorda døde alt i 1912, så eg var altså berre seks år den gongen vi var oppe og helsa på han. Likevel trur eg ikkje det var første gongen eg var med på så lang rotur-.