Finnmarkferd

Den båten som skulle til Finnmarka, laut ikkje dryge for lenge i Lofoten. Når fisket tok av først i april, laut han gje seg i veg, elles kunne beste tida på Finnmarka gå i fløyten. Ein fekk ikkje stoppe lenge heime heller. Det var å kome seg av stad så snart som råd. Kleda måtte vaskast, og klekista var difor den første som måtte gå på land straks ein var heimkomen. Den tok ein med seg til gards med ein gong. Og så måtte kvinnfolka i vasking og baking med ein gong. Dei visste kva tida leid, og karane skunda sikkert på. Det var hardt ståk på garden då. Så snart kleda og finnmarkkosten var ferdig, førde ein kistene ombord att, og så tok fembøringen ut på den hundre-mil lange ferda mot nord. Dette fortalde far ofte om. Eg hugsar han fortalde at ein gong var han berre natta heime mellom Lofot- og Finnmarkturen. Då hadde det gått greitt.

I bestefar si tid hadde dei ikkje hus på båtane. Dei for til Finnmark i opne båtar utan hus og omn. Dei gamle sa at dette var det aller hardaste å vere med på. Ein kan lett skyne det. Men på same tid er det mest uråd å skyne korleis dei kunne greie seg, så dei ikkje fraus lukt i hel.

Når dei tok fast i ei eller anna hamn om kvelden, var det å gjere opp varme i ei gryte i båtrommet og koke seg suppe. Det var mest suppe dei brukte. Kaffi var det mindre av. Så drog dei seglet over seg og la seg til å sove. Men det skulle vere styggeleg kaldt ofte. Mange gonger var kleda frosne fast til båten eller seglet når dei skulle opp att. Men som sagt, dei brukte det slik, og dei kom seg fram. I far sine dagar var det slutt med dette. Dei hadde då fått hus på båtane og var godt stelt i så måte.

Det var mest ungdomen som dreiv Finnmarka. Storparten slutta gjerne med det når dei kom noko opp i åra. Det hadde nok ymse grunnar. Ein skal hugse på at Finnmarka ligg hundre mil lenger nord. For dei som dreiv på Russlandshavet var det kanskje både 30 og 40 mil i tillegg. Det var såleis retteleg langferda å leggje ut på. Og vi veit at det alltid er ungdomen som har den sterkaste utferdshugen. Han trår mot dei stadene som ligg langt bort og «undrer seg på hva en får å se -». Vi har sidestykke i utanriksfarten vår. Dei fleste sjøfolka på skipa våre er jo unge gutar. Dei ivrar mest for å kome seg på langfart.

Attåt dette kjem så det at Finnmarkturen var hardt liv. Det var ikkje gjeremål for veike karar. Både dei lange vegane og sjølve fisket sette dei største krav til helse og styrke. Nordishavet er hardare enn alle hav lenger sør. Det er rimeleg at det i lengda ikkje ga meirsmak.

Vidare var det så den tida som no, at etter kvart folk får åra på seg, gror dei meire fast til heimstad og heimleg syssel. Finnmarksfisket fell for ein god del saman med våronna. For dei som hadde gard heime å stelle med, var det difor lite høveleg å dra til Finnmark. Ein laut kanskje gjere avkall på den turen endå lysten var god. Men somme for korså. Dei fekk kanskje leige seg ein kar til å gjere våronna, eller dei skunda seg heim att når meste fisket var gjort. Det blei nok sein onn, men så hadde dei kanskje ein bra Finnmarkslott til å vege det opp med.

Stort sett var det altså ungdomen som heldt Finnmarksfisket gåande. Far var visst ikkje til Finnmarka etter at han gifta seg, då var han 32 år. Onkel Kristian heldt på lenger. Han var på finnmarksfiske då eg var smågut. Men så hadde han ikkje stor jord å ta vare på heime.

Korleis kunne så desse ungdomane finne fram på så lange vegar med den lærdom og dei hjelperåder dei hadde? Båten var fembøringen, open og lågborda slik han var. Dei hadde kompass ombord, og så hadde dei kosboka. Kompasset sto ikkje fast oppmontert, slik vi er vant å sjå det i våre dagar på skip og skøyter. Dei hadde han gøymd i båthuset, og sette han berre opp på «betten» framfor rormannen når det blei kov, eller anna tjukke hindra utsynet framover leia. Dette var nok ikkje alltid så bra ordning. Kompasset er jo eit nokså ømtålig instrument. At båtane var av tre og at dei ikkje hadde stort av jern ombord, var sjølvsagt grunnen til at dei i det heile fekk gagn av kompasset på denne måten. Men far fortalde at dei ofte ikkje leit på kompasset, endå dei pla få det korrigert i Tromsø på nordvegen.

Dei brukte visstnok av og til kompasset i klårt ver òg. Det var når dei kom i tvil om leia. Det kunne vere på dei lange, opne havstykke eller mellom øyar og sund. Ein kunne då etter kompasset og kosboka sjå kva odde, øy eller sund ein skulle styre mot. Hadde ein kjende landemerke å halde seg til, kunne ein på same vis ta prøve på om kompasset viste rett. Viste kompasset same kos som kosboka ga for leia, var det i orden. Var det misvising laut ein sjå etter kor stor skilnaden var, og så ta feilen med i rekninga sidan. Rett ofte var tilhøvet dette: ein hadde rett landkjenning, men ikkje fullgod kjennskap til eigen posisjon. Det galdt serleg i dei høve då horisonten var open over eit større strok attom eller frammafor. Krosspeiling kunne dei ikkje med. Dei måtte i slike høve vere serleg på vakt. Trua det med kov eller anna tjukke måtte ein passe på å lese av kompasstreket ein skulle halde. La det så over, var det mykje om å gjere å merke seg kosen just med det same landemerka gjekk ut. Hadde ein ikkje dette i orden på førehand, var ein straks i villreide med vegen. Då kunne korkje kompasset eller kosboka hjelpe. Far fortalde at dei pla vere nøgje med dette alltid.

Kosboka ga elles noko rettleiing om hamner og hamnetilhøve. Såleis minnest eg far fortalde det stod i kosboka at «Mehavn er en av de sikreste havner på hele Østfinnmarken.»

Men om dei no hadde desse få, einfelde hjelperådene til navigering, skulle ein likevel tru at dei ofte måtte kome i knipe og ta i mist. Det hende nok stundom, men ofte var det ikkje. Det som hadde størst verd var at dei øvde opp stadsansen, evna til å minnast og kjenne seg att på vegen dei før hadde fare. Dei dreiv nok bevisst, systematisk øving i å hugse namn og stader og kjennemerke etter den leia dei for. Serleg den som gjorde første ferda til Finnmarka fekk vite namna på fjordar og øyer, nes og næringar etter kvart landet skifte på vegen mot nord. Når dei så var på heimvegen, blei han kanskje eksaminert om dette, og dei fleste sette sikkert si ære i å kunne kjenne seg att og gje rette svar. Såleis blei leia og landet snart prenta inn frå mann til mann. Det var merkeleg å høyre på far, korleis han heilt opp i alderdomen mintest leia, med alle sund, fjordar, øyar og nes. Han såg det alt saman for seg og hugsa på alle namn der han i ungdomen hadde sigld og vore oppe i hamn.

Kom dei ut for storm og uver, laut dei ofte søkje inn til næraste hamn. Hadde ikkje høvedsmannen vore oppe der før, var det kanskje ein annan av mannskapet som var kjend med tilhøva. Då laut han ta på seg ansvaret. Var det ein påliteleg kar, trudde dei andre seg til det han sa. Også på dette punktet var det altså ein stor føremonn å ha trauste karar med seg på båten. Far fortalde om at dei stundom måtte inn til ukjende hamnar i uver, men det var jamt ein eller annan av mannskapet hans som kunne vere kjendmann. Men eg hugsar gonger då det synte seg at denne kjendmannen slett ikkje mintest rett, og dei difor kom i store vanskar. Det kunne vere urein lei, eller innlaupet til sjølve hamna var kanskje slik at ein i uveret hadde den største vanske med å kome inn. Dette var forresten ein sers viktig ting å ha kjennskap til. Det var ikkje nok å minnast rett om leia og hamna, – det var like mykje om å gjere at ein på førehand visste å kunne seie om ein i det og det slags vèr kunne kome seg inn i hamna. Ofte måtte dei fare framom ei kjend og god hamn av denne grunn, og heller ta risken og vågnaden med å leite seg fram til ei anna hamn, lenger av lei. Var farvatnet trongt og stormen hard, var det ofte uråd å kome inn når vinden sto imot. Og fekk ein ikkje bruke seglet, var ikkje fembøringen grei å handsame i storm. Alt dette måtte ein vege på før ein styrde inn. Ei feil vurdering av vind og hamntilhøve kunne vere lagnadstung, – det var ikkje langt til forliset. Høvedsmannen var den som laut ta avgjerda, han hadde alltid det største ansvaret for at alt skulle klaffe.

Vi forstår så vel at ei finnmarksferd ikkje var berre eventyr og moro. Ein måtte vere vel budd på fårar og ålvor som snart kunne møte. Men båtane for, siglde nordover år etter år, i godver eller storm, i kov og skodde og frost, og mest alltid gjekk det godt. Ein vakker dag låg dei mellom alle dei andre båtane ute på havet langt der nord og drog seg lasta med fisk. Dei var på feltet og i full drift.

Var Finnmark-vegen hard å fare, så var ikkje sjølve fisket lettare. Ein veiking skulle snart kome til kort.

Utrustninga til dette fisket var einfeld, mest det som ein måtte ha med seg til Lofoten. Djupsogna var den reidskapen ein mest brukte. Line var òg noko brukt, helst når det lei noko uti fisket. – Stundom låg båten på rek medan dei fiska, men oftast sette dei krabben. Dei måtte difor ha med seg eit langt tog, som dei kalla krabb-lina. Ho måtte vere så lang at dei alltid kunne nå botn, og dessutan ha nok til strev. Det måtte vere sterkt tau, for den store båten skulle kunne liggje etter lina i all slag ver. Men samstundes kunne ho ikkje vere altfor tjukk. Då blei ho for tung å arbeide med, og ville då sjølvsagt ta mykje plass. Til krabbe brukte dei ein vanleg dregg. På Finnmarkhavet er det straumhardt, så det var ofte ei tung sak å få opp krabben. I storm hende det stundom at dei ikkje greidde å få han opp. Dei måtte då anten kutte krabb-lina, – det gorde dei ikkje utan i naud, – eller dei måtte vente til straumen gav seg. Straumen skifter nemleg med flo og fjære. Det hende at dei sleit frå seg krabben, og då gjekk kanskje det meste av krabb-lina tapt med. – Dersom straumen var retteleg hard, måtte dei halde oppe med fiskinga, serleg dersom dei fiska på djupt vatn. Ein fekk ikkje djupsogna ned, ho blei berre strekt attover havet. Dei brukte tung jarstein, 1,5 kg. – seksmark-stein dei kalla. Det var to grunnar til det. For det første kunne dei med så tung stein fiske i hardare straum, og vidare rende han så mykje snarare ned. Det hadde mykje å seie når fisken beit godt. Men det måtte vere tungt å stå og jage med så tung jarstein.

Huset hadde dei på båten under heile fisket. Der kokte dei seg mat, ferskfisk og mølja medan dei fiska. Beit fisken godt, gjekk berre to om gongen inn og åt. Dei andre heldt fisket gåande. Turrmaten åt dei ofte medan djupsogna rann ned. Det galdt å nytte kvar stunda når fisken var villig.

Frost og hardver var det ofte. Far fortalde at ein rett som det var fekk kluss med vallbeinet, – det fraus fast medan ein fiska. Og når det hender, då er det retteleg kaldt.

Men mot var det i karane. Dei gjorde spek med kvarandre og spøkte og hadde det morosamt. – Ein gong far var til Finnmarka, låg dei utafor Vardø og drog fisk. Far var ikkje høvedsmann endå. Jakob Olsa på Stiberget var med. Han og far var jamaldringar og fæle til å halde spetakkel. Dei var retteleg villbassar.

Det blei no til at ein skulle i huset og koke fisk og mølja. Nils Akselsa i Sørskjomen blei send inn til å koke. Han var med dei eldste. Då han hadde maten ferdig, kom han ut og sa frå om dette. Han sjølv ville vente med å ete, kokinga hadde tatt mathugen frå han. Og så blei det til at far og Jakob skulle ete først. Dei gjekk i huset og stengde døra. Så fann dei på å gjere kokken eit puss: dei ville ete opp all levra som var i gryta. Og så åt dei mesta berre lever, alt det dei vann, og dei greidde verkeleg å gjere ende på praktisk talt all mølja. Då dei no vel var ferdige med dette, gjekk dei ut og tok fatt med djupsogna att. No skulle dei neste to inn til møljegryta. Mellom dei var ein nokså ilter, tilårskomen kar, – eg kan ikkje no minnast kven det var. Det er mulig det var han Knut Knutsa i Botn. Far og Jakob dreiv no på hardingen – og venta på korleis dette skulle gå. Jau då – best det var, der kjem husdøra fykande opp, og kallen inne ropar ut: «Kor har du levra?» Han var alt ilter i målet. Nils skyna ikkje dette, – han og blei kvass og svara: «Levra er på gryta!» – «På gryta!» svara hin, og no var han retteleg arg. «På gryta er inga lever!» Men Nils sto på sitt til dess han som inne var la til: «Det var ikkje monn i at vi hadde ein vaksen mann inne i huset til å koke, når han ikkje greidde å koke meir enn to mann åt!» Dermed slemra han døra att. Men far sa at då skulle dei ikkje på nokon måte ha greidd seg for flir. Nils var sint og småskjente om at «det var no fælt til eting!» Det var renska og kokt rikeleg med lever, og dersom gryta no var tom, så var det ikkje hans feil. – Og sant var det: gryta ho var tom —.

Stundom sto fisken kloss oppi land. Dei kunne då liggje tett utfor stranda og dra fisk på storm. Av og til kunne ein sjå torsken rulle på berga når båra drog att, fortalde far. Og ofte hende det at djupsogna stoppa medan ein rende ned. Dei sa ho stoppa på fiskebrua. Dette trur eg måtte vere feil. Det måtte vel vere fisken som beit i ongulen og heldt att i slike høve.

Men når dei råka på fiskestimen, gjekk det snøgt å dra dei store fembøringane lasta. «Det var berre med vi vann å drage,» sa far. Uti april og maimånaden var nettene lyse, og då gjekk fisket natt så vel som dag. Då kom gjerne «sauddveka». Det var namnet på den beste fiskeveka under heile fisket, og då ein dreiv seg som aller mest. Det var ikkje tale om å leggje seg til å kvile, oljebuksa var på døgeret rundt. Far fortalde om kor trøytte dei var, serleg unggutane. Ein satt – eller sto – og duppa av medan djupsogna rann ned.

2-300 kr. var visst rekna for ein god finnmark-lott i den tida. Prisen på fisken var svært liten, så det skulle ei stor meng til å gje god lott. Russarane dreiv både fisking og kjøping der oppe. Dei hadde òg varer å selje. Mellom anna selde dei mjøl i store matter dei kalla. Ei slik russematte var visst på nærare 200 kr, 10 våger. Det var sers godt mjøl, og ein pla kjøpe av desse mattene og ha med seg heim.

Av og til kom dei i klammeri med russen. Etter det far fortalde, var ikkje tilhøvet mellom nordmenn og russar serleg venskapeleg, stort sett. Dei heldt ikkje russarane for sers bra folk. – Eg hugsar far fortalde om ein gong han gamle Karolius i Beisfjorden blei arg på ein russe. Det galdt tellinga av fisken. Det enda med at Karolius rauk på russen og slengde han handlaust ned på fiskebingen i fembøringen.

I Vardø var det ofte stor slåstekula mellom russar og nordmenn, eller mellom nordmenn seg imellom. Mange hadde slåsting til sport, eller til hobby. Dei totte dei måtte få prøve kreftene på den måten. Far fortalde om tre-fire karar som gjerne heldt seg framåt der det bryggja opp til slåsting. La meg kalle dei Ottar, Aksel, Nils og Ola. Dei tre første karane heldt alltid saman, og alle tre var sterke og snope karar. Dei egla og erta seg jamt innpå ein flokk framande karar berre for å få til slåsting. Om ei slik kula fortalde Ottar: «Han Nils han for liksom draken gjennom flokken. Aksel slo så eg såg varmen for nevane. – Og eg slo, eg òg,» la han til. Denne Ottaren tala bergensar, for han var innflyttar frå Bergenskanten. Var visstnok komen nordover som mann ombord i Fagernes-jekta. Far hadde mange strøk å fortelje om han Gammel-Ottar. – Ein gong han var med Fagernes-jekta til Bergen, blei dei liggjande og reke i stilla nede på Møre ein stad. Så rodde Ottar og ein annan i land på ein liten gard og kjøpte kaffimjølk. Der var det ei gamal kjerring som spurde kor desse karane var frå. Ho høyrde det truleg på målet at dei måtte vere framande. «Vi er frå Skjomens land,» svara Ottar. «Å, ja så,» sa kjerringa, «frå Skjomens land? Det er vel eit stort land, det?» – «Ja,» svara Ottar, «der er sju prestegjeld, forutan alle anneksan!» Då korsa kjerringa seg og var opp i undring over det dei fortalde henne.

Men når det så lei uti mai månad, fekk dei som hadde jord og våronn å gjere heime, uro i seg. Dei måtte heim. Andre som ikkje det hadde, ville kanskje gjerne halde fram med fisket. Dei ville drive sommarfinnmarka dei kalla. Då blei det ofte til at somme for heim og andre gav seg att. Skulle båten sigle heim, skipa dei av mannskapet som ville halde fram seg saman med andre, så det blei båtlag. Med den båten som for, fylgde då gjerne folk frå båtar som skulle liggje lenger på Finnmarka. Men var det ikkje råd med slikt fylgje, tok heimfararane dampen sørover. Det var jo rutebåtar den tida òg. Dei som blei att, heldt det så gåande utover sommaren så lenge det var fisk å få. Stundom kunne dei gjere god lott, andre år blei det ingen ting. Dette sommarfisket var ikkje så årvisst som vårfisket.

Ein og annan slo seg til der oppe for godt, busette seg der. Såleis var det med to av brørne hans Amund Eliassa: Ole og Edvard. Dei slo seg ned på Vardø og blei der resten av si tid.

Far let seg sjeldan lokke av sommarfinnmarka. Eg trur ikkje han var med på det meir enn eitt – eller i høgda – to år. Nei, far hadde andre ting på programmet sitt. Han ville heim og stelle seg til marknadstur. Då lasta han ved i fembøringen og drog til Stokmarknes-marknaden. Ofte gjorde han fleire turar vestover til Lofoten og Vesterålen med ved på føresommaren. Det likte han seg godt med, og denne fortenesta var vissare enn sommarfisket oppe på Finnmarka. Difor drog han alltid heim når vårfisket dabba av.

På Finnmark-vegane siglde båtane sjeldan einslege. Dei var jamt to båtar i lag. Dei hadde på førehand blitt samde om å halde lag. Dei sa då at dei var kameratbåtar. Var eine båten hålare enn den andre, tok han ihop og venta på kameratbåten. Dei sette seg gjerne visse mål å nå for dagen, alt etter som vinden og tilhøva var. I Tromsø pla dei vere framme både på nord- og sørtur. Der rusta dei ut på nordvegen, og når dei for heim var dei framme både for å handle og for tidtrøyte. Far fortalde at dei alltid totte det var gildt å kome til Tromsø på sørturen. Då var ein heime å kalle. Det som var att av vegen, rekna dei ikkje stort på mot den lange vegen som låg bak. Og så var det så stor ein skilnad i ver og temperatur. I Finnmarka for dei frå vinteren, – når ein nådde Tromsø var det vår og varme, – ja kanskje full sommar. Jamt var dei der i jonsok-tida – eller noko før. Her var det skikken å kjøpe seg ei flaske brennevin. Så hadde dei fest og var glade over å ha lagt Finnmarka bak seg. Kanskje det var nokon som skulle handse òg. Ein måtte handse serskilt for første Finnmark-turen. Det var Finnmark-handsen dei kalla.

Handsinga gjekk ikkje alltid for seg i Tromsø. Oftast heldt dei nok handsings-laget på vegen sørover frå byen. Var veret høveleg, med spak bør, bordla kameratbåtane, slik at begge mannskapa var saman om laget. Då hadde dei det sikkert morosamt medan skålene tømdest og båtane rak med gråen. Det var inga ovnyting av det sterke. Alt gjekk for seg i sømeleg godt kameratskap.

Leia heimover var ikkje alltid den same som på nord-vegen. Var vinden spak, pla dei stundom styre ut til havs på sørturen. Det var nok lenger, men ute i havet var gjerne gråen støare og kvikkare, så dei kom snøggare fram. Jamt laut dei skunde på, på heimvegen òg. Det var kanskje somme med som hadde våronna å gjere. Dei la seg ikkje i still om det blei stilla. Nei ofte, fortalde far, rodde dei lange stykke, til dess dei fekk vind att. Og somme år hende det dei laut krysse det meste av finnmarkvegen. Det måtte vere mange bautar. Men dei tok gjerne kvar sine vakter, og på det viset siglde dei dag og natt. Dei kom seg då langt på eit døger, endå om dei laut krysse seg fram. Veret var jo som regel godt den tida på året.

Vi kan nok tru at det var både spaning og gleda når Finnmarkbåten ein vakker dag glei inn på heimehamna. Dei var sikkert glade, både dei som kom og dei som heime hadde vore. Ei lang og fårefull ferd var vèl over, og utbyttet var dei oftast nøgde med. Og no hadde ein den lyse, gode sommartida å gle seg til.